Thành phố Việt Trì được xem là thành phố công nghiệp đầu tiên ở miền Bắc XHCN với các ngành dệt, giấy, hóa chất, sứ... và còn được gọi là thành phố ngã ba sông vì nằm gần nơi hợp lưu của sông Thao, Sông Lô và Sông Đà thành Sông Hồng. Tháng ba âm lịch hàng năm, vào dịp Giỗ tổ Hùng Vương, hàng triệu con cháu Lạc Hồng từ khắp cả nước lại nô nức về núi Nghĩa Lĩnh nằm tại địa phận thôn Cổ Tích - xã Hy Cương - Việt Trì để thăm viếng tổ tiên. Và cũng trong dịp lễ - hội như thế này, hội thi Bơi chải thường được tổ chức để so tài giữa các đội trên địa bàn.

Tục bơi chải đã có từ xa xưa. Đây là hình thức luyện quân thủy của cha ông ta để thi tài sức dẻo dai bền bỉ, tinh thần đoàn kết của những đội thủy binh, rồi trở thành cuộc đua của các phe khi có tiệc làng gắn với lễ thức cầu mùa màng, trồng trọt của các làng xã dọc hai bên bờ sông Hồng, sông Lô. Nó đã trở thành một nét đẹp văn hóa truyền thống đầy tinh thần thượng võ của những người dân vùng quê quanh năm gắn bó với sông nước. Về với Việt Trì trong những ngày giỗ Tổ, người dân sẽ được tận mắt và hòa vào không khí náo nức, nghe tiếng hò reo của những chàng trai, cô gái trên bến, dưới thuyền, những già trẻ gái trai cùng tiếng trống hội, dõi theo những chiếc thuyền hình con thoi với tay chải khỏe mạnh lao về phía trước trên dòng sông Lô. Là một người con Phú Thọ, ông Hà Trọng Phương ở Khu 4 thị trấn Cẩm Khê, huyện Cẩm Khê, Phú Thọ năm nào cũng về Việt Trì trong ngày Giỗ Tổ, để lại được chứng kiến những đường đua đầy khí thế mà hội Chải mang lại. Ông phấn khởi cho biết “Tôi cùng với con cháu về thăm Đền Hùng, để cầu mong sức khỏe, bình an, cũng dịp này để được xem thi bơi chải trên sông Lô. Đây là một nét đẹp truyền thống chứng tỏ tinh thần thượng võ, đoàn kết của dân tộc, rất đẹp, rất cần được lưu truyền cho con cháu sau này nữa”

Ngã ba Hạc là khu vực tập trung nhiều nhất ở Phú Thọ về di tích và lễ hội gắn với sự tích Hùng Vương, từ lâu đã nổi danh là vùng sông nước sơn thủy hữu tình… Và Bạch Hạc đã tạo cho thành phố Việt Trì một dấu ấn văn hoá độc đáo trong đó tiêu biểu là lễ hội bơi chải diễn ra hàng năm tại khu di tích đền chùa Tam Giang. Đền, chùa Tam Giang toạ lạc trên một vị trí tuyệt đẹp, là nơi đã diễn ra nhiều cuộc kháng chiến ác liệt của cha ông ta, nơi tu luyện quân thuỷ của các triều đại: Hai Bà Trưng, Tiền Lê, Trần. Đền Tam Giang Bạch Hạc thờ Cao quan Đại Vương, huý là Thổ Lệnh - Thạch Khanh đã có công chu du thiên hạ tìm phương thuốc quý chữa trị tật bệnh cho muôn dân, khi mất lại rất linh ứng giúp cho Trần Hưng Đạo đánh giặc, được gia phong làm Hộ quốc bảo dân Đại Vương. Nhân dân Bạch Hạc đã tu sửa thành đền, tôn thờ làm thần hoàng, bốn mùa cúng tế. Đền Tam Giang nhìn ra sông lớn, thể hiện ý chí thoáng đạt, chứng kiến những thăng trầm lịch sử. Vì thế, lễ hội Bơi chải hàng năm thường được tổ chức tại đây, như là dịp để nhân dân được thi tài, diễn lại những chiến công thuỷ chiến lừng lẫy trên sông của lịch sử ông cha.

Chải của Bạch Hạc ngày xưa làm từ cây gỗ chò đẽo liền có tới 24 khoang, mỗi khoang từ 1m đến 1,2m với 48 tay chèo cùng một người cầm lái, một người gõ mõ hiệu. Bạch Hạc có 4 giáp, chải của 4 giáp được sơn 4 màu xanh, đỏ, trắng, vàng để phân biệt. Quần áo các tay chèo cho đến mái chèo đều cùng một màu với màu chải. Ngày nay, một số xã, phường trên địa bàn thành phố cũng có những đội chải riêng, với màu áo và chải riêng. Vào dịp Giỗ Tổ Hùng Vương, lễ hội bơi chải thường được tổ chức vào ngày mồng 9/3, phù hợp với yêu cầu hiện tại, mở rộng không gian lễ hội Đền Hùng, đáp ứng được nhu cầu của đông đảo nhân dân và du khách trong và ngoài nước hành hương về dự hội.

Lễ hội bơi chải truyền thống tại thành phố Việt Trì là một lễ hội văn hoá dân gian, một di sản văn hoá quý báu của thành phố đã tồn tại, đồng hành và tạo nên ký ức văn hoá của thành phố trung du đất Tổ. Vượt qua thời gian, lễ hội đã lan toả và có sức sống lâu bền trong đời sống nhân dân đương đại. Trong vài năm trở lại đây, thành phố đã tổ chức thêm Hội thi bơi chải mở rộng trên Hồ công viên Văn Lang, với sự tham gia của một số đơn vị chải huyện bạn trong tỉnh. Thông qua đó, tạo mối giao lưu, đua tài lành mạnh cũng như giúp các đội chải có cơ hội học hỏi lẫn nhau. Đồng thời, hội thi này cũng là một trong chuỗi các hoạt động văn hóa – thể thao phục vụ du khách trong dịp Giỗ Tổ Hùng Vương – Lễ hội Đền Hùng không chỉ trên địa bàn mà còn ở ngoại tỉnh khác. Trao đổi với chúng tôi, bà Phạm Thị Thu Hương – Phó chủ tịch UBND thành phố Việt Trì cho biết “Việc tổ chức hội thi Bơi chải mở rộng nằm trong các hoạt động phục vụ Giỗ Tổ, nhằm duy trì môn thể thao truyền thống của thành phố, tạo không khí vui tươi phấn khởi trong các tầng lớp nhân dân và khách thập phương về dự lễ hội Đền Hùng. Đây cũng là hoạt động có ý nghĩa cần được bảo tồn, phát triển trong các hoạt động xây dựng thành phố lễ hội về với cội nguồn dân tộc Việt Nam”

Bảo tồn và phát huy, giữ gìn và phát triển lễ hội bơi chải là một vấn đề có ý nghĩa quan trọng trong chủ trương phát triển toàn diện thành phố Việt Trì. Nhưng trên cơ sở tổ chức lễ hội, thành phố cũng đã và đang khuyến khích những sáng tạo mới dựa trên truyền thống để luôn luôn gắn lễ hội với nhịp sống văn hoá của thời đại. Lễ hội bơi chải của Việt Trì đã và luôn khơi dậy tinh thần tôn kính tổ tiên, đạo lý uống nước nhớ nguồn, tạo nên ý thức về tình cảm, cộng đồng, về sức mạnh truyền thống của dân tộc. Lễ hội thực sự là dịp để nhân dân nêu cao tinh thần thượng võ dân tộc, luyện tay nghề, bản lĩnh của nghề sông nước, tăng cường rèn luyện thể chất và lòng dũng cảm đồng thời gửi gắm những khát vọng của cuộc sống./.